PRAVOSLAVNA DALMACIJA

Uočivši da rimokatolički fundamentalizam teži negiranju slovenskog porekla stanovništvu Dalmacije i potpunom uništenju pravoslavnog obreda delu toga stanovništva, c jedne strane, i suočen c istorijskom činjenicom letargičnog odnosa Carigradske patrijaršije pa i Ruskog sinoda spram crkvenog života u ovim krajevima u dugom nizu vekova, c druge strane, Nikodim Milaš je, uverljivošću istorijskih argumenata, pokušao da dâ odgovore na pitanja koja su, iz tako postavljenih uočavanja, bila ne samo brojna već i tradicionalno zanemarivana.
U tom smislu njegova knjiga Pravoslavna Dalmacija predstavlja istovremeno i istoriju Slovena u Dalmaciji (v. Ernest Dümmler: Ueber die älteste Geschichte der Slaven in Dalmatien, 1856), i istoriju dela pravoslavne crkve, i istoriju hrvatskog i srpskog naroda, i istoriju pravoslavnog stanovništva u Dalmaciji, što znači: i istoriju rimokatoličkog fundamentalizma, odnosno unije.Ova knjiga, prema tome, najmanje jeste rasprava o dogmatima katoličke crkve, sem koliko to zahteva priroda izložene građe, već delom politička istorija Rimske kurije, pa otuda i nije čudo što je, svojim štampanjem (1901), uznemirila intelektualne krugove i većinu rimokatoličkog klera. Prećutno osporavana, ona, međutim, nikada nije naučno opovrgnuta. Njen pisac, najveći naš istoričar crkve, ne piše rukom dogmate već sa merom naučnika. Utoliko njena zapanjujuća otkrića imaju veću težinu.